Rijpstra’s ondergang – Arend Hulshof

Onderzoeksjournalist Arend Hulshof beschrijft vanuit persoonlijke invalshoek de moeilijke positie van Nederlandse burgemeesters tijdens de Tweede Wereldoorlog – zijn overgrootvader bekleedde die functie in de Gelderse gemeente Zelhem.

door Kees-Jan Waterman

De Johannes Rijpstra uit de titel komt in het boek niet naar voren als een uitgesproken verzetsman, maar had duidelijk ook niets op met het gedachtengoed van de nationaalsocialistische NSB van Mussert.

Rijpstra, afkomstig uit de ARP van Colijn, behoorde tot het overgrote deel van de bevolking dat zich nooit openlijk uitsprak tegen maatregelen of ideeëngoed van de Duitse bezetter of haar Nederlandse bondgenoten, maar zeker ook niet tot de collaborateurs gerekend kunnen worden.

De auteur heeft een toegankelijke casestudie geschreven en geeft daarmee inkleuring aan de tien jaar eerder gepubliceerde bredere studie van NIOD-medewerker Peter Romijn naar alle burgemeesters uit die periode (Burgemeesters in oorlogstijd).

Hulshof onderzoekt en beantwoordt vragen als waarom zijn overgrootvader in Zelhem publiekelijk wordt vereerd als voorbeeld van een ‘goede’ burgervader en er bijvoorbeeld een straat naar hem werd vernoemd, terwijl Rijpstra zich nooit uitsprak tegen anti-Joodse maatregelen van de bezetter.

Opnieuw wordt de ontnuchterende en “pijnlijke” conclusie getrokken dat “de kans groot [is] dat de boosheid over het uitzetten van jonge dorpelingen naar Duitsland […] groter is dan de verontwaardiging over de arrestaties van de Joden in de gemeente” (p. 137, zie ook 144).

De persoonlijke redenen voor de keuze van de beschreven bestuurder leiden er uiteindelijk toe dat het boek een weinig invoelbaar portret oplevert. De auteur kan namelijk vrijwel niet beschikken over egodocumenten van Rijpstra en moet zich derhalve regelmatig proberen in te leven in de beweegredenen van zijn overgrootvader.

Een studie van bijvoorbeeld Joost Boot, eveneens ARP-burgemeester van een toenmalige Gelderse gemeente (Wisch), had hoogstwaarschijnlijk een meer onthullend relaas opgeleverd: Boot hield gedurende een groot deel van de oorlog een dagboek bij.