De ondergrondse spoorweg – Colson Whitehead

In de zestiende tot en met de negentiende eeuw werden 12,5 miljoen Afrikanen als vee in zeilschepen gepropt en onder verschrikkelijke omstandigheden over de Atlantische Oceaan naar de Nieuwe Wereld vervoerd. De meesten van hen – en hun nakomelingen – kenden tijdens de rest van hun leven niets dan de gruwelijke, mensonterende omstandigheden op Amerikaanse plantages.

door Kees-Jan en Karlijn Waterman

Lang niet alle witte, Europese Amerikanen waren bereid de economische ‘voordelen’ van de slavernij te accepteren als afdoende verantwoording voor de uitbuiting, vernedering en marteling van geketende zwarten. Uiteindelijk zou deze spanning uitmonden in de Amerikaanse Burgeroorlog tussen het abolitionistische Noorden en de Zuidelijke slavernijstaten.

In De ondergrondse spoorweg beschrijft Whitehead op eigen wijze de vooroorlogse verschrikkingen op de plantages en de belevenissen van slaven die aan die hel op aarde probeerden te ontsnappen. Met een bijna onwerkelijke lichtheid verhaalt Whitehead van afgrijselijke straffen die plantagehouders of hun zetmannen aan hun menselijke bezittingen uitdeelden. Hier wordt van de lezer een stevige maag en doorzettingsvermogen gevraagd.

En toch lezen de belevenissen van het slavenmeisje Cora, dat verwoede pogingen doet naar het Noorden te vluchten, bijna als een ‘normale’ avonturenroman. Als lezer wil je absoluut naar het volgende hoofdstuk om zelf te ontdekken welke tegenslag of voorspoed het meisje op haar weg vindt. Voor en tijdens haar vlucht verliest Cora vrijwel alle familieleden, geliefden en vrienden om uiteindelijk als gepijnigde en getraumatiseerde overwinnaar te verrijzen uit de diepe krochten van het negentiende-eeuwse, diep verscheurde Noord-Amerika.

Door het verhaal letterlijk in een geheim, ondergronds treinspoorstelsel te plaatsen verkrijgt Whitehead de literaire vrijheid om de lezer snel langs de uiteenlopende wettelijke stelsels en humanitaire omstandigheden in verschillende deelstaten te loodsen. In werkelijkheid was de spoorweg naar het Noorden alleen ondergronds in de zin dat het een heimelijk en grotendeels illegaal netwerk was van huizen, schuren, kelders, barken en schepen, bemand door moedige mensen die hun leven in de weegschaal legden om gevluchte slaven zover mogelijk van plantages, ‘posses’ en slavenjagers te krijgen. Verhalen als die over Cora zijn vaker verteld, maar Whitehead doet dit met onwaarschijnlijke vaart en nietsontziende beschrijvingen.

Cora wordt gekarakteriseerd als een vrouw met een sterk karakter, iemand die zich als het erop aankomt ondanks haar – letterlijk ondergeschikte – positie niet laat intimideren en ook anderen te hulp schiet. Het gebruik van geweld gaat ze daarbij niet uit de weg. De suggestie wordt gewekt dat zij dat karakter gemeen heeft met haar moeder die al jaren geleden probeerde de plantage te ontvluchten en te ontsnappen aan de vele slavenjagers. Net als deze doen andere karakters in het boek wat schematisch aan.

Vertaald uit het Engels door Harm Damsma en Niek Miedema.